Dr. Eşref Atabey
Yazıda, Madencilikte ÇED sürecinin anlamı nedir, ÇED kararları, fizibilite çalışması tamamlanmadan verilen ÇED izinleriyle ne olur?…
Aşağıda, ÇED ve Proje Tanıtım Dosyalarının hazırlanması ve içeriğiyle ilgili değerlendirmeler ile ÇED yeterlilik belgesinden bahsedilmiştir.
ÇED sürecinin anlamı
ÇED kararı “Tamam, bir sorun yok! Her şey düzgün, yerinde, uygun” demek değildir. ÇED bir izin olmayıp, gerçekleştirilmesi düşünülen bir projenin var olan doğal çevreye ve sosyal yapıya olası etkilerinin ve bunları en aza indirmek amacıyla alınması planlanan önlemlerin incelendiği ve değerlendirildiği bir süreçtir; taahhütler bütünüdür.
Projesi hakkında ÇED Olumlu Kararı çıktığı an madenci, kafasını kuma sokarak ÇED kararının sayesinde yöre halkının olacaklara razı olmasını beklemektedir.
ÇED Raporu, önlemleri, işletmecinin üstleneceğini gösteren bir belgedir, taahhüttür. Yani tamamen varsayıma dayalı olarak projenin çevreye etkileri ve sadece kağıt üzerindeki alınacak önlemler söz konusudur. Buradaki en önemli nokta, projenin öngörülen olası etkilerinin ÇED raporunda gerçeğe en uygun biçimde doğru ve eksiksiz belirlenmesidir.
Bunun temel koşulu da ÇED raporu hazırlanmadan önce, planlanan madencilik projesinin en küçük ayrıntısına kadar kesinleşmiş yani fizibilite çalışmasının tamamlanmış olmasıdır.
ÇED olumlu kararının alınması, o yöredeki çevre ve sosyal hakların korunması açısından bir madencilik çalışmasının sorunsuz yürüyeceğini göstermez.
Madencilik sırasında bu önlemlerin yerine getirilip getirilmediğinin ve beklenmeyen durumların ortaya çıkıp çıkmadığının yine çevre idaresi tarafından titiz ve sıkı bir biçimde izlenmesidir.
Gerçeğin böyle olmadığı ve yetkili idarenin uygulamalarına bir güvensizlik duyulduğu.
ÇED kararları
Maden ruhsatları için çoğunlukla “Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir” kararları verilmektedir.
2020 yılında toplam 3452 ÇED kararı verilmiştir.
Bunlardan 2822 adet projeye ‘ÇED gerekli değildir’ yüzde 81.7
390 projeye ‘ÇED olumlu’ yüzde 11.2
58 projeye ‘ÇED gerekli’ yüzde 1.6
7 projeye ‘ÇED olumsuz’ yüzde 0.2
175 projeye ‘mevzuattan iade/iptal’ yüzde 5.06 oranındadır.
ÇED iptali için mahkemeye yapılan başvurularda, ÇED iptal edilmeyip, 2009/7 genelgeye dayanarak dava konusu eksiklikler tamamlanıp tekrar kaldığı yerden faaliyetlere devam edilmektedir. Bu büyük sorun teşkil etmektedir.
Fizibilite çalışması tamamlanmadan verilen çed izinleriyle ne olmaktadır?
- Arazinin orijinal morfolojisinin, estetik görüntünün bozulması.
- Yer altı ve yer üstü su dengesinin,
- Tarım ve orman bölgelerinin bozulması,
- Rekreasyon alanlarının zarar görmesi,
- Gürültü kirliliği ve toz,
- Kamyon nakliyatından dolayı trafik artışı,
- Toprağın sedimantasyonu ve erozyonu
- Patlatma ve hava şoklarından doğan sarsıntılar,
- Katı atıkların oluşması ve bertaraf edilmemesi,
- Hava kirliliği,
- Su kirliliği,
- Flora ve faunanın bertaraf edilmesi
- Asit maden drenajı oluşmaktadır.
Asit Maden Drenajında ise dört temel faktör olarak;
- Asidite,
- Tuzlanma,
- Metal toksisitesi,
- Sedimantasyon rol oynamaktadır.
Çevresel etki değerlendirme (ÇED) raporları / proje tanıtım dosyaları (PTD) anlamı
Madencilikte, ÇED Yönetmeliği genel formatı esas alınarak ÇED bürolarına hazırlatılan saha incelemesi ve araştırmasına dayanmayan ve şekilsel olarak formata uygunluğu onaylanan proje tanıtım dosyaları üzerinden onaylanan ÇED izinleri aynı zamanda doğa ve çevre tahribatına, orman, tarım alanları ve su kaynaklarının da yok edilmesine neden olmaktadır
Çevresel Etki Değerlendirmesi ve Proje Tanıtım Dosyaları, 25.11.2014 tarihli, 29186 sayılı, ‘Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği, Ek-3 Çevresel Etki Değerlendirmesi Genel Formatı’na göre hazırlanmaktadır.
Türkiye’de tüm madenlerle ilgili ÇED raporları, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının yetkilendirdiği bürolarca, Bakanlığın Yönetmelikte belirlediği ÇED raporu hazırlama formatına göre hazırlanmaktadır.
Sayısız ÇED ve Proje Tanıtım dosyaları incelediğimde gördüğüm, raporların hazırlanmasında aynı yöntemlere başvurulduğu, rapor bölümlerindeki bilgilerin araştırma, inceleme ve laboratuvar sonuçlarına dayanmayan yüzeysel ve alıntı bilgiler olduğuna tanık oldum.
Formatta yer alan bölümlerdeki bilgiler genellikle farklı kaynaklardan derlenen bilgilerden oluşturulduğu, daha önce hazırlanan ÇED raporlarından aktarmaların görüldüğü, aynı formatta ve aynı bilgilerin yer aldığı, bazı kısımlarda sadece dosya sahibi ismi değiştirilerek Türkiye geneline ya da bölgeye jeolojik, fauna ve floraya ait bilgilerin sahaya uyarlandığı görülmüştür.
Örneğin, jeoloji kısmı MTA raporundan referans vermeden alıntı, fauna ve flora bölümleri Ali Demirsoy’un dört eserinden; Amfibiler, Sürüngenler, Memeliler, Türkiye Zoocoğrafyasından metin içinde referans verilmeden alıntılanarak sahaya uyarlandığı görülmüştür.
Genellikle PTD ve ÇED raporlarının hazırlanmasında, farklı firmalarca hazırlanmış o yöreye ait önceki raporlardan çoğu bölümlerin kopyalama yapıldığı görülmektedir.
Örneğin bir firmaya ait bakır-kurşun-çinko-barit ocağı için Ankara’daki bir ÇED bürosunun 2019 yılında hazırladığı ÇED raporundaki bilgiler ve yararlandığı kaynakça ile bir kireçtaşı ocağına ait bir ÇED bürosunun 2021 yılında hazırladığı PTD raporundaki teknik bölümlere ait bilgiler ve yararlandığı kaynakların aynı olduğu görülmüştür. Bu, 2019 yılında bir firmanın hazırladığı ÇED raporunun, 2021 yılında hazırlanan PTD aktarıldığı anlamına gelmektedir. Bu gibi örneklere sıkça rastlamaktayız.
Başka bir örnekte, birbirine 50 km uzaklıkta olan iki kalker ocağı PTD’da kullanılacak dinamit ve ANFO patlayıcı miktarı ile toz emisyon miktarının virgülüne kadar ve proje teknik bilgileri de aynı olduğu görülmüştür. Biri diğerinden aktarmadır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür.
Tüm ÇED raporları yönetmelik gereği genel format üzerinden onaylanmaktadır. Oysa ki her maden ruhsat alanının jeolojisi, mineralojisi, fauna ve florası, hidrolojisi, hidrojeolojisi, depremselliği farklıdır. Ruhsat sahalarında ayrıntılı bilimsel incelemeler yapılmadan büroda formata uygun hazırlanan raporlara, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığınca ÇED gerekli ya da Valiliklerce ÇED gerekli değildir izinleri verilerek, aslında temelinde büyük çevresel sorunlara yol açılmış olmaktadır.
Gerekli titizlik gösterilmeden hazırlanan raporlara bağlı verilen maden izinleri, sonucunda doğa tahribatı olmakta, ormanlar, su kaynakları yok edilmekte, tarım alanları, su kaynakları, soluduğumuz hava kirlenmektedir.
ÇED Yeterlilik Belgesi
29 Kasım 2019 tarihli ‘Çevresel Etki Değerlendirmesi Yeterlik Belgesi Tebliği’ gereğince; Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği kapsamında Proje Tanıtım Dosyası, Çevresel Etki Değerlendirmesi Başvuru Dosyası, Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu ve Proje İlerleme Raporu hazırlayacak kurum ve kuruluşların,
“Madde 5-(1) ÇED Yeterlik Belgesi almak isteyen kurum/kuruluşların;
a) Kamu veya özel sektörde çevre ile ilgili konularda en az beş yıl çalışmış ve en az yirmi beş PTD/nihai ÇED Raporu hazırlanmasında veya en az on İnceleme Değerlendirme komisyonu (İDK) toplantısında görev almış olan en az iki çevre mühendisini sürekli olarak istihdam etmeleri,
b) Bu bendin birinci, ikinci ve üçüncü alt bentlerinde belirtilen meslek gruplarından, kamu veya özel sektörde çevre ile ilgili konularda en az beş yıl çalışmış ve en az yirmi beş PTD/nihai ÇED Raporu hazırlanmasında veya en az on İnceleme Değerlendirme Komisyonu (İDK) toplantısında görev almış, farklı meslek dallarından olmak üzere lisans düzeyinde mezun olmuş en az iki personeli sürekli olarak istihdam etmeleri”, gerektiği belirtilmiş, diğer şartlar yönetmelikte tanımlanmıştır.
Dikkat edilirse burada elemanın uzmanlaşmış olması şartı aranmamaktadır. İnceleme Değerlendirme Komisyonu toplantısına katılmış olmak ya da beş yıl çevreyle ilgili bir kurumda çalışmış olmak yeterlilik sayılmış.
ÇED raporunda teknik konulara yer verilmesi yeterli değildir. Raporda yörenin sosyal etki değerlendirmesi de yer almalı, yöre halkını, kültürel mirası, yerleşim yerlerini ve toplumun sağlık ve güvenliğini kavramalıdır.
Fizibilite çalışması tamamlanmadan ÇED izinleri verilmemelidir.
Maden yönetmeliği, ÇED yönetmeliği, Atık yönetimi yönetmeliğinde ÇED’le ilgili ibarelerde düzenlemeler yapılmalıdır.
Bu Tazı 08.05.2022 Tarihinde Temizmekan.com Adresinde Yayınlanmıştır.